System kształcenia zawodowego na podstawie raportu Cedefop przy współpracy ReferNet Polska

Skrót audio RAPORTU AUDIO

Artykuł  powstał na podstawie raportów przygotowanych przez Cedefop przy współpracy ReferNet Polska który przedstawia kompleksowy przegląd polskiego systemu kształcenia i szkolenia zawodowego (VET). Opisuje jego charakterystyczne cechy, w tym różne poziomy oferowanego kształcenia (szkoły średnie, policealne i wyższe zawodowe) oraz dostępne formy nauki opartej na pracy. Materiał podkreśla, że polski VET stoi przed wyzwaniami takimi jak niedopasowanie umiejętności do potrzeb rynku pracy, niedobory kadrowe oraz napływ uchodźców z Ukrainy. W odpowiedzi na te problemy, Polska koncentruje się na zwiększeniu atrakcyjności VET poprzez rozszerzanie nauki opartej na pracy, tworzenie elastycznych ścieżek kształcenia i dostosowywanie kwalifikacji do wymagań rynku pracy, co wpisuje się w szersze priorytety Unii Europejskiej w dziedzinie edukacji i szkoleń.

I. Kształcenie i szkolenie zawodowe (VET) w Polsce to system edukacji oferowany na poziomie ponadpodstawowym, policealnym i wyższym zawodowym, zarówno dla młodzieży, jak i dorosłych. System ten charakteryzuje się dostępnością różnego rodzaju programów nauczania opartych na pracy, które są dostępne w trakcie lub po zakończeniu studiów.

Charakterystyczne cechy i rozwój: Polska koncentruje się na zwiększeniu atrakcyjności VET w społeczeństwie i zwiększeniu liczby studentów zapisujących się na programy VET. Działania te obejmują rozszerzanie nauki opartej na pracy, rozwijanie elastycznych ścieżek kształcenia oraz dostosowywanie kwalifikacji do potrzeb rynku pracy. Polski system VET odzwierciedla bogatą historię edukacyjną kraju i dążenia do stworzenia aktywnej i gotowej na przyszłość siły roboczej. Reformy i Zmiany w Systemie VET Reformy edukacji zapoczątkowane w 2017 roku wprowadziły znaczące zmiany w polskim systemie VET, czyniąc go bardziej atrakcyjnym, zróżnicowanym i elastycznym, skierowanym do szerokiego grona grup wiekowych i statusów społeczno-zawodowych

Ustawa z 2018 roku wprowadziła kilka ważnych zmian, takich jak:

•  Staże uczniowskie dla uczniów szkół średnich zawodowych i szkół branżowych I stopnia
• Rozszerzenie możliwości zdobywania dodatkowych umiejętności lub kwalifikacji zawodowych
• Obowiązek zdawania państwowego egzaminu zawodowego lub czeladniczego do ukończenia szkoły
• Obowiązkowe doskonalenie zawodowe dla nauczycieli VET, w tym szkolenia w firmach
• Zezwolenie szkołom VET na organizowanie krótkich kursów zawodowych dla dorosłych
• Wymóg współpracy szkół z pracodawcami przy wprowadzaniu nowych programów

Kwalifikacje VET: Kwalifikacje VET i związane z nimi programy odpowiadają klasyfikacji zawodów kształcenia zawodowego. Każdy zawód może mieć jedną lub więcej powiązanych kwalifikacji. Zintegrowany System Kwalifikacji (ZSK) opisuje i rejestruje kwalifikacje nabyte w systemie edukacji i poza nim. Pełne kwalifikacje są nadawane tylko w formalnym systemie edukacji i potwierdzają ukończenie określonego poziomu kształcenia szkolnego lub wyższego, natomiast kwalifikacje cząstkowe to spójny zestaw wiedzy, umiejętności i kompetencji, które można uzyskać po stosunkowo krótszym okresie kształcenia i muszą być zawsze zweryfikowane i certyfikowane w niezależnej i standaryzowanej procedurze.

Wyzwania: Obecnie Polska boryka się z takimi wyzwaniami, jak niedopasowanie umiejętności i ich niedobory. Przybycie uchodźców w związku z konfliktem zbrojnym w Ukrainie dodatkowo zwiększa te wyzwania. Zmiany demograficzne, takie jak starzejące się społeczeństwo i malejąca liczba osób w wieku 15-24 lat, wpływają na liczbę studentów VET, choć liczba studentów szkół średnich i policealnych VET w latach 2021/22 i 2022/23 była zbliżona do poziomu z lat 2010/11. Niskie wskaźniki cyfryzacji społeczeństwa i uczestnictwa w kształceniu ustawicznym wśród dorosłych są również wyzwaniem. Wyniki PISA 2022 wskazują na stosunkowo słabe wyniki uczniów szkół branżowych w zakresie ocenianych umiejętności.

Reformy i polityki: Od 2017 roku reformy edukacji przyniosły znaczące zmiany w polskim systemie VET. Ustawa z 2018 roku wprowadziła szereg ważnych zmian, mających na celu poprawę jakości i efektywności kształcenia zawodowego oraz przywrócenie mu prestiżu. Kluczowe strategiczne dokumenty wpływające na VET to m.in. Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju (SRD), Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2030, Strategia Zintegrowanych Umiejętności 2030 oraz Krajowy Plan Działań na rzecz Zatrudnienia. Rządowy program „Aktywna tablica” (2020-2024) ma na celu wsparcie rozwoju infrastruktury cyfrowej w edukacji, w tym w kształceniu zawodowym, i poprawę umiejętności cyfrowych uczniów i nauczycieli.

Nauka oparta na pracy (WBL): WBL jest kluczowym elementem programów VET w Polsce i jest obowiązkowa dla wszystkich programów zorientowanych na VET. Może przybierać różne formy i odbywać się w różnych miejscach, takich jak warsztaty szkolne, centra kształcenia ustawicznego, centra kształcenia zawodowego lub u pracodawcy. Istnieją różne rodzaje praktyk, w tym „zatrudnienie młodocianych” dla osób w wieku 15-18 lat, którzy ukończyli gimnazjum lub ośmioletnią szkołę podstawową. Inną formą jest „staż uczniowski”, skierowany do uczniów szkół średnich zawodowych i szkół branżowych I stopnia, którzy nie są pracownikami młodocianymi. „Kształcenie dualne” to kolejna forma, oparta na współpracy szkoły z pracodawcą, ale bez umowy między pracodawcą a uczniem. Pracodawcy są zachęcani do aktywnego udziału w VET poprzez identyfikowanie niezbędnych umiejętności i kwalifikacji, przegląd programów VET, udział w przygotowywaniu zadań egzaminacyjnych i udział w szkoleniach praktycznych.

Zaangażowanie interesariuszy: Współpraca z interesariuszami, w tym z  pracodawcami, jest kluczowym priorytetem. Rady ds. umiejętności sektorowych i sektorowe centra umiejętności, podobne do centrów doskonałości zawodowej, zajmują się potrzebami branżowymi, ułatwiają współpracę i rozwijają specjalistyczne umiejętności.

Przemiany cyfrowe i ekologiczne: Transformacja cyfrowa i ekologiczna znacznie zwiększają zapotrzebowanie na odpowiednie umiejętności. Umiejętności cyfrowe
i zrównoważony rozwój środowiskowy są obecnie integrowane z programami VET w Polsce. Nowe zasoby internetowe i mikrokredyty w formie otwartych plakietek to niektóre z ostatnich inicjatyw kraju mających na celu poprawę umiejętności cyfrowych. Wpływ Transformacji Cyfrowej i Zielonej Transformacja cyfrowa i zielona znacznie zwiększają zapotrzebowanie na odpowiednie umiejętności. W Polsce umiejętności cyfrowe i zrównoważony rozwój środowiskowy są integrowane z programami nauczania VET. Nowe zasoby online (np. Zintegrowana Platforma Edukacyjna) i mikrokredencjały w formie otwartych odznak (aplikacja Badge+) są jednymi z ostatnich inicjatyw mających na celu poprawę umiejętności cyfrowych. Wyzwania i Możliwości Rozwoju Polska boryka się z wyzwaniami, takimi jak niedopasowanie umiejętności i niedobory kadrowe, częściowo spotęgowane przez napływ uchodźców z Ukrainy. Inne wyzwania to wysoki odsetek umów tymczasowych, niski poziom umiejętności cyfrowych w społeczeństwie oraz niższy niż średnia UE udział w uczeniu się przez całe życie. Wyniki programu PISA z 2022 roku pokazują również, że uczniowie szkół branżowych mają stosunkowo niskie wyniki w zakresie umiejętności.

Finansowanie: Główne źródła finansowania edukacji to subwencja ogólna budżetu państwa dla jednostek samorządu terytorialnego, dotacje celowe rządu centralnego, dochody własne jednostek samorządu terytorialnego oraz środki zagraniczne, głównie z funduszy UE. Krajowy Fundusz Szkoleniowy (KFS) wspiera pracodawców inwestujących w kształcenie ustawiczne swoich pracowników, przeznaczając na ten cel 2% Funduszu Pracy.

Zapewnianie jakości i doradztwo zawodowe: VET w Polsce podlega systemowi zapewniania jakości, który obejmuje inspekcje i wsparcie ze strony nadzoru pedagogicznego. Szkoły zawodowe są zobowiązane do udziału w zewnętrznych i wewnętrznych procesach zapewniania jakości. System zewnętrznych egzaminów i System Informacji Oświatowej (SIO) są ważnymi instrumentami zapewniania jakości. System monitorowania losów absolwentów VET dostarcza cennych informacji zwrotnych dla oceny jakości dostawców VET. Doradztwo zawodowe jest kluczowym elementem systemu, świadczonym na wszystkich poziomach kształcenia, a także dla dorosłych.

Inkluzja i dostępność: Polska jest zaangażowana w tworzenie bardziej inkluzywnego społeczeństwa poprzez zapewnienie dostępu do wysokiej jakości kształcenia zawodowego i oferowanie możliwości uczenia się przez całe życie oraz podnoszenia kwalifikacji dla wszystkich, zwłaszcza dla osób z niepełnosprawnościami i dorosłych poszukujących nowych ścieżek kariery.

Promowanie uczestnictwa w VET: Wprowadzono różne środki i zachęty, aby zwiększyć atrakcyjność VET, takie jak stypendia dla uczniów VET, wynagrodzenia dla pracowników młodocianych, programy Erasmus+ wspierające mobilność międzynarodową, oraz wsparcie dla osób bezrobotnych i poszukujących pracy poprzez staże, bony szkoleniowe i stypendia. Utworzono także sieć branżowych centrów umiejętności, które mają być nowoczesnymi obiektami edukacyjnymi, szkoleniowymi i egzaminacyjnymi.

Nauczyciele i szkoleniowcy: Rola nauczycieli i szkoleniowców jest podkreślana, a ich rozwój zawodowy (CPD) jest obowiązkowy i obejmuje szkolenia w firmach.

II. Rynek pracy w Polsce wykazuje się dużą odpornością i dynamicznością, choć boryka się z różnymi wyzwaniami, takimi jak niedobory i niedopasowania umiejętności, zmiany demograficzne oraz napływ uchodźców.

Ogólna sytuacja na rynku pracy: Polska gospodarka wykazała odporność po spowolnieniu gospodarczym w latach 2022-2023, a stopa bezrobocia osiągnęła rekordowo niski poziom. Pomimo presji związanej z inwazją Rosji na Ukrainę i wysokiej inflacji, polscy eksporterzy utrzymali swój udział w globalnym rynku, a bezpośrednie inwestycje zagraniczne rosną. Zmiany polityczne w Polsce ułatwiły napływ funduszy unijnych z Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności (RRF), co ma przynieść pozytywne efekty gospodarcze.

Bezrobocie i zatrudnienie: W 2023 roku stopa bezrobocia w Polsce wyniosła 2,2%, co było najniższym poziomem w UE-27, równym poziomowi w Czechach, i mniej niż połową średniej UE-27. W ciągu ostatnich 10 lat stopa bezrobocia spadła o 5,6 punktu procentowego. Stopa bezrobocia wśród osób młodych z niskimi kwalifikacjami (ISCED 0-2) oraz ze średnim wykształceniem (ISCED 3 i 4) odnotowała największy spadek w latach 2013-2023. Wysoki poziom zatrudnienia jest szczególnie korzystny dla młodych ludzi, ułatwiając im znalezienie pierwszej pracy i zdobycie doświadczenia. Stopa zatrudnienia młodych absolwentów kształcenia i szkolenia zawodowego (VET) (w wieku 20-34 lat) systematycznie rosła w latach 2020-2022 po pandemii COVID-19, osiągając 81,9% w 2023 roku, co jest tylko o 0,5 punktu procentowego poniżej średniej UE-27 (82,4%). Wzrost zatrudnienia wśród absolwentów VET w Polsce (1,9 pp) był bardziej znaczący niż średnia UE-27 (1,4 pp) w latach 2019-2023. W 2022 roku 43% całkowitej siły roboczej w sektorze biznesu było zatrudnionych w mikroprzedsiębiorstwach (mniej niż 10 pracowników). Struktura zatrudnienia w Polsce jest stabilna, z rosnącym udziałem sektora usług (ponad 63% w 2022 r.), stabilnym udziałem przemysłu (około 28%) oraz spadającym udziałem rolnictwa (8,4% w 2022 r.). Kobiety stanowią 47,3% zatrudnionych w gospodarce narodowej, z przewagą w sektorze usług (78% żeńskiej siły roboczej).

Wyzwania na rynku pracy:

• Niedopasowanie i niedobory umiejętności: Badania biznesowe wskazują na znaczne niedopasowanie umiejętności, a firmy zgłaszają problemy ze znalezieniem pracowników z odpowiednimi kwalifikacjami. Polska jest na 9. miejscu w Europejskim Indeksie Umiejętności Cedefop z 2024 roku, co świadczy o dobrej pozycji w obszarze dopasowania umiejętności. Jednak wskaźniki dotyczące wysokich umiejętności cyfrowych (21,3%, 29. miejsce) i niedawnych szkoleń (7,6%, 27. miejsce) są niskie.
• Zmiany demograficzne: Starzejące się społeczeństwo i malejąca liczba osób w wieku 15-24 lat wpływają na liczbę studentów VET i kształtują rynek pracy, gdzie większość nowych miejsc pracy powstanie w wyniku potrzeb związanych z zastępowaniem pracowników. Przewiduje się, że udział ludności w wieku 20-44 i 60-64 lat będzie się zmniejszał, a udział osób w wieku 45-59 lat i 65 lat i więcej będzie wzrastał.
• Napływ uchodźców: Przybycie uchodźców z Ukrainy w wyniku konfliktu zbrojnego zwiększa istniejące wyzwania, takie jak niedopasowanie umiejętności i niedobory. Do marca 2023 roku blisko milion ukraińskich mieszkańców objętych było tymczasową ochroną w Polsce, z czego około dwie trzecie stanowiły kobiety. 85 300 z nich było zatrudnionych.
• Niska partycypacja w kształceniu ustawicznym: Udział w kształceniu ustawicznym w Polsce jest poniżej średniej UE (8,7% wobec 12,7%). Niska partycypacja dorosłych w kształceniu formalnym i pozaformalnym jest znaczącym wyzwaniem.
• Cyfryzacja: Polska zajmuje niską pozycję w indeksie gospodarki cyfrowej i społeczeństwa (25. miejsce na 27 państw UE pod względem podstawowych umiejętności cyfrowych).

Polityki i strategie wpływające na rynek pracy:

• Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju (SRD): Koncentruje się na promowaniu dualnego kształcenia zawodowego, zwiększeniu zaangażowania pracodawców w rozwój VET oraz monitorowaniu rynku pracy w celu dostosowania polityk edukacyjnych.
• Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2030: Ma na celu lepsze dostosowanie edukacji do potrzeb nowoczesnej gospodarki, podkreślając rolę pracodawców w VET i znaczenie zaspokajania potrzeb dorosłych uczniów.
• Zintegrowana Strategia Umiejętności 2030: Przedstawia politykę rozwoju umiejętności zgodną z ideą uczenia się przez całe życie.
• Krajowy Plan Odbudowy i Zwiększania Odporności (RRP): Obejmuje reformy rynku pracy i inwestycje, mające na celu uczynienie polskiego rynku pracy bardziej efektywnym i dostępnym dla wszystkich.
• Roczny krajowy plan działań na rzecz zatrudnienia: Opracowywany corocznie w celu sprostania kluczowym wyzwaniom rynku pracy i poprawy elastyczności VET.
• Rady ds. umiejętności sektorowych i Centra Umiejętności Sektorowych: Mają za zadanie przewidywanie potrzeb branżowych, zbieranie informacji z rynku pracy i rekomendowanie rozwiązań systemowych, a także stymulowanie współpracy między dostawcami edukacji a pracodawcami.
• Krajowy Fundusz Szkoleniowy (KFS): Wspiera pracodawców inwestujących w kształcenie ustawiczne swoich pracowników, przeznaczając na ten cel 2% Funduszu Pracy.

Zaangażowanie pracodawców: Pracodawcy są zachęcani do aktywniejszej roli w VET poprzez identyfikowanie niezbędnych umiejętności i kwalifikacji, przegląd programów nauczania VET, udział w przygotowywaniu zadań egzaminacyjnych i uczestnictwo w praktycznych szkoleniach. Polska już teraz wymaga nauki opartej na pracy we wszystkich programach zorientowanych na VET. Współpraca z interesariuszami, w tym z pracodawcami, jest kluczowym priorytetem.

III.System kwalifikacji w Polsce jest dynamicznie rozwijającym się obszarem, którego celem jest zapewnienie spójności, przejrzystości i elastyczności w zakresie zdobywania, potwierdzania i uznawania kwalifikacji. Opiera się on na Polskiej Ramie Kwalifikacji (PRK), która jest zgodna z Europejską Ramą Kwalifikacji (EQF).

Polska Rama Kwalifikacji (PRK) i Zintegrowany System Kwalifikacji (ZSK) Polska Rama Kwalifikacji została odniesiona do EQF w maju 2013 roku i weszła w życie w 2016 roku. Składa się z ośmiu poziomów, odpowiadających EQF, i bazuje na efektach uczenia się. Rama zawiera deskryptory poziomów dla różnych typów edukacji i szkoleń oraz dla sektorów, co ułatwia włączanie kwalifikacji zdobytych poza formalnym systemem edukacji i szkoleń, takich jak kwalifikacje sektorowe.

Zintegrowany System Kwalifikacji (ZSK) to centralny element polskiego systemu kwalifikacji. Opisuje i rejestruje różnorodne kwalifikacje w publicznie dostępnym Zintegrowanym Rejestrze Kwalifikacji oraz ustala standardy i procedury potwierdzania kwalifikacji, w tym standardy jakości. ZSK obejmuje kwalifikacje:

• Pełne kwalifikacje – nadawane są wyłącznie w ramach formalnej edukacji i potwierdzają ukończenie określonego poziomu kształcenia szkolnego lub wyższego, np. świadectwo dojrzałości czy tytuł magistra.
• Cząstkowe kwalifikacje – odnoszą się do spójnego zestawu wiedzy, umiejętności i kompetencji, które można zdobyć w stosunkowo krótszym czasie. Mogą być uzyskiwane w ramach edukacji formalnej lub alternatywnych form uczenia się i szkolenia, ale zawsze muszą być weryfikowane i certyfikowane w ramach niezależnej i ustandaryzowanej procedury (np. prawo jazdy, certyfikat biegłego rewidenta).

Od 2018 roku ZSK jest otwarty na wszystkie typy kwalifikacji, w tym na kwalifikacje nieregularne (rynkowe), które mogą być włączane do systemu.

Projektowanie kwalifikacji Kwalifikacje VET i związane z nimi programy odpowiadają klasyfikacji zawodów kształcenia zawodowego. Każdy zawód może mieć przypisaną jedną lub więcej kwalifikacji. W Polsce istnieje ponad 230 zawodów kształcenia zawodowego, w tym zawody pomocnicze dla osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, podczas gdy klasyfikacja zawodów kształcenia zawodowego obejmuje ponad 250 kwalifikacji. Kwalifikacje są przypisane do 32 sektorów lub branż, w oparciu o specyficzne umiejętności zawodowe lub zakres, w jakim takie umiejętności są wykorzystywane w wykonywaniu zadań zawodowych. Młodzi i dorośli uczący się mogą zdobywać kwalifikacje sukcesywnie w trakcie procesu edukacyjnego, a nie tylko po ukończeniu szkoły. Sektorowe ramy kwalifikacji przekładają zasady ZSK na kontekst konkretnej branży lub sektora, uwypuklając ich unikalne cechy i przyszły rozwój. Są one włączane do ZSK poprzez rozporządzenie wydane przez ministerstwo odpowiedzialne za ich koordynację. Podmioty zaangażowane w działalność gospodarczą, rynek pracy, edukację lub szkolenia mogą złożyć wniosek o włączenie kwalifikacji rynkowej do ZSK.

Ministerstwo Edukacji Narodowej nadzoruje i koordynuje rozwój ZSK, współpracując z Radą Interesariuszy ZSK, w skład której wchodzą przedstawiciele pracodawców, związków zawodowych, organizacji branżowych, organizacji pozarządowych, instytucji edukacyjnych i badawczych oraz firm szkoleniowych.

Uznawanie wcześniejszego uczenia się Polska dąży do stworzenia jednolitego systemu walidacji efektów uczenia się z edukacji pozaformalnej i nieformalnej, mimo że obecnie brak jest takiego zunifikowanego systemu. Ustawa z 22 grudnia 2015 r. o Zintegrowanym Systemie Kwalifikacji zachęca do uznawania i certyfikowania umiejętności i wiedzy zdobytej poprzez praktyczne doświadczenie. Walidacja obejmuje cztery etapy: identyfikację, dokumentację, ocenę i certyfikację. W VET oraz w edukacji ogólnej możliwość zdobywania kwalifikacji poprzez walidację uczenia się pozaformalnego i nieformalnego jest gwarantowana prawnie. Obejmuje to zdawanie egzaminów zewnętrznych w celu oceny wiedzy zawodowej i umiejętności zdobytych w drodze doświadczenia zawodowego. W szkolnictwie wyższym również możliwe jest uznawanie wcześniejszego uczenia się, co może pozwolić na przyjęcie na studia lub zwolnienie z niektórych kursów. Walidacja efektów uczenia się jest zazwyczaj finansowana z budżetu państwa, Funduszu Pracy lub Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Egzaminatorzy to zazwyczaj nauczyciele zawodu, instruktorzy praktycznej nauki zawodu lub przedstawiciele rzemiosła. Najczęstszą metodą walidacji jest test aktywności zawodowej, oceniający umiejętności praktyczne i teoretyczne.

Uznawanie zagranicznych kwalifikacji zawodowych W Polsce istnieją trzy główne możliwości uznawania zagranicznych kwalifikacji: automatycznie na mocy prawa krajowego lub umowy międzynarodowej, przez regionalnego kuratora oświaty w wyniku postępowania administracyjnego (dotyczy edukacji podstawowej i średniej) oraz przez Polską Narodową Agencję Wymiany Akademickiej (dotyczy szkolnictwa wyższego).

Zapewnienie jakości System zapewnienia jakości składa się z systemów wewnętrznego i zewnętrznego. W przypadku kwalifikacji w ZSK, zewnętrzny system zapewnienia jakości obejmuje nadzór niezależnego organu eksperckiego zatwierdzonego przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Instytucje nadające kwalifikacje w ZSK są zobowiązane do stałego wewnętrznego i okresowego zewnętrznego zapewniania jakości.

Na poziomie szkół VET głównym elementem zapewnienia jakości jest system nadzoru pedagogicznego, który obejmuje inspekcje i wsparcie. Wszystkie szkoły zawodowe są zobowiązane do uczestnictwa w procesach zewnętrznego i wewnętrznego zapewnienia jakości. Dyrektorzy szkół są zobowiązani prawnie do projektowania i wdrażania wewnętrznego systemu zapewnienia jakości.

System egzaminów zewnętrznych i System Informacji Oświatowej są ważnymi instrumentami zapewnienia jakości. Wszyscy uczniowie IVET (początkowego kształcenia zawodowego) muszą zdać państwowy egzamin zawodowy lub egzamin czeladniczy jako warunek ukończenia szkoły, co wzmacnia rolę egzaminu zewnętrznego jako mechanizmu zapewnienia jakości. Centralna Komisja Egzaminacyjna certyfikuje, ocenia i wydaje kwalifikacje zawodowe, natomiast osiem okręgowych komisji egzaminacyjnych organizuje egzaminy zewnętrzne.

System Informacji Oświatowej (SIO) umożliwia zbieranie i rozpowszechnianie informacji o formalnym systemie edukacji ogólnej i zawodowej, co jest kluczowe dla zapewnienia jakości. Dane są zbierane regionalnie i przekazywane do Ministerstwa Edukacji Narodowej.

System finansowania kształcenia w Polsce jest złożony i opiera się na wielu źródłach, mechanizmach oraz programach wsparcia, obejmujących zarówno edukację formalną, jak i kształcenie dorosłych oraz rozwój zawodowy.

Główne źródła finansowania Finansowanie edukacji w Polsce pochodzi głównie ze środków publicznych. Główne źródła to:

W 2022 roku łączne wydatki publiczne na edukację i wychowanie (z budżetu państwa i jednostek samorządu terytorialnego) wyniosły 106,3 mld PLN (około 22,69 mld EUR), co stanowiło 3,5% PKB. Z tego:

• Subwencja ogólna z budżetu państwa dla jednostek samorządu terytorialnego.
• Dotacje celowe z budżetu centralnego.
• Dochody własne jednostek samorządu terytorialnego.
• Środki zagraniczne, głównie z funduszy Unii Europejskiej (UE).

IV.Finansowanie kształcenia zawodowego (VET) Szkoły branżowe (zawodowe) dla młodzieży, szkoły dla dorosłych, centra kształcenia ustawicznego oraz placówki kształcenia Zawodowego są finansowane głównie ze środków publicznych, w tym z subwencji oświatowej z budżetu centralnego. Sposób dystrybucji tej subwencji do gmin, powiatów i województw opiera się na algorytmie, który jest corocznie modyfikowany, uwzględniając liczbę uczniów w poszczególnych typach szkół oraz stosując różne wagi dla określonych grup uczniów i szkół, w tym szkół zawodowych.

• Na szkoły branżowe I i II stopnia przeznaczono 1,597 mld PLN (1,5% wszystkich wydatków).
• Na technika (w tym szkoły artystyczne) przeznaczono 7,621 mld PLN (7,3%).
• Na szkoły policealne przeznaczono 839 mln PLN (0,8%).

Od stycznia 2018 roku wprowadzono zróżnicowane współczynniki finansowania dla szkół zawodowych, w zależności od kosztów kształcenia zawodowego w czterech kategoriach zawodów. Dodatkowe współczynniki wprowadzono dla uczniów szkół policealnych, którzy uzyskali dyplom potwierdzający kwalifikacje zawodowe, oraz dla uczestników kwalifikacyjnych kursów zawodowych (KKZ), którzy zdali egzamin państwowy. Od 2020 roku zwiększone wsparcie finansowe otrzymują również szkoły kształcące w zawodach o szczególnym znaczeniu dla kultury i dziedzictwa narodowego.

Finansowanie kształcenia w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem kształcenia i szkolenia zawodowego (VET), pochodzi z różnych źródeł i jest rozdzielane za pomocą zróżnicowanych mechanizmów, mających na celu wspieranie zarówno uczniów, jak i pracodawców.

Główne źródła finansowania:

• Budżet państwa: Jest głównym źródłem finansowania edukacji, w tym VET. Od 2003 do 2022 roku odnotowano stały wzrost wydatków publicznych na edukację i ogólną subwencję na rzecz jednostek samorządu terytorialnego, utrzymując stabilny udział w PKB.
• Jednostki samorządu terytorialnego (JST): JST (gminy, powiaty, województwa) są kluczowymi podmiotami zarządzającymi większością publicznych instytucji edukacyjnych i finansującymi szkoły zawodowe. Finansowanie to obejmuje ich własne dochody oraz subwencje ogólne z budżetu państwa.
• Fundusze zagraniczne: Głównie fundusze unijne, takie jak Europejski Fundusz Społeczny (EFS), odgrywają kluczową rolę, zwłaszcza w finansowaniu pozaformalnego kształcenia dorosłych i wsparcia dla bezrobotnych.
• Dotacje celowe rządu centralnego: Uzupełniają finansowanie podstawowe.
• Inne źródła: Niepubliczne szkoły i instytucje mogą być współfinansowane z dotacji z budżetów właściwych JST.

Mechanizmy i alokacja środków:

• Subwencja oświatowa: Subwencja z budżetu centralnego jest rozdzielana między JST za pomocą algorytmu, który jest corocznie modyfikowany w oparciu o przypisane obowiązki (liczbę uczniów w poszczególnych typach szkół) i stosuje różne wagi dla określonych grup uczniów i szkół, w tym szkół zawodowych.
• Współczynniki finansowania: Od stycznia 2018 roku wprowadzono zróżnicowane współczynniki dla szkół średnich zawodowych, zależne od kosztu części zawodowej kształcenia w czterech kategoriach zawodów. Dodatkowe współczynniki wprowadzono dla uczniów szkół policealnych, którzy uzyskali dyplom kwalifikacji zawodowych, oraz dla uczestników kwalifikacyjnych kursów zawodowych (KKZ), którzy zdali egzamin państwowy.
• Prognozowanie potrzeb rynku pracy: Mechanizm prognozowania potrzeb rynku pracy, wprowadzony reformą VET z 2018 roku, wpływa na finansowanie placówek edukacyjnych. Od 2020 roku JST otrzymują zwiększone subwencje państwowe dla szkół oferujących programy w zawodach o wyższym zapotrzebowaniu, a także dla pracodawców zaangażowanych w szkolenie młodocianych pracowników w tych zawodach.
• Wsparcie dla zawodów o szczególnym znaczeniu: Od 2020 roku szkoły prowadzące kształcenie w zawodach o szczególnym znaczeniu dla kultury i dziedzictwa narodowego (np. kowal, pszczelarz, zegarmistrz) również otrzymują zwiększone wsparcie finansowe.

Wydatki na edukację:

• W 2022 roku łączne wydatki publiczne na edukację (z budżetu państwa i JST) wyniosły 106,3 mld PLN (około 22,692 mld EUR), co stanowiło 3,5% PKB.
• Wydatki na szkolnictwo zawodowe stanowiły 12% wszystkich środków przeznaczonych na instytucje edukacyjne, w porównaniu do 8% na ogólne szkolnictwo ponadgimnazjalne.
• W 2022 roku pierwsze i drugie stopnie szkół branżowych otrzymały 1,597 mld PLN (1,5% ogółu wydatków), technika (w tym szkoły artystyczne) 7,621 mld PLN (7,3%), a szkoły policealne 839 mln PLN (0,8%).

Fundusze i inicjatywy wspierające VET:

• Fundusz Pracy (FP): Jest to państwowy fundusz, którym zarządza Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Wspiera kształcenie ustawiczne i szkolenia dla bezrobotnych i poszukujących pracy. Pracodawcy obowiązkowo wnoszą składki (około 2,45% miesięcznych płac), a FP otrzymuje również środki z EFS.
• Krajowy Fundusz Szkoleniowy (KFS): Stanowi odrębną część Funduszu Pracy, do której od 2015 roku przeznaczane jest 2% środków FP. KFS wspiera pracodawców inwestujących w kształcenie ustawiczne swoich pracowników, mając na celu zapobieganie utracie miejsc pracy z powodu niedopasowania umiejętności. Budżet KFS na 2024 rok wynosi 294,383 mln PLN (około 126,139 mln EUR), co stanowi wzrost o 34% w stosunku do 2023 roku. 80% środków KFS jest dystrybuowanych do przedsiębiorstw za pośrednictwem lokalnych urzędów pracy, a mikroprzedsiębiorcy mogą otrzymać dofinansowanie w wysokości 100% kosztów szkolenia.
• Program „Aktywna Tablica”: Inicjatywa krajowa (2020-2024) mająca na celu wyposażenie szkół w infrastrukturę ICT i poprawę umiejętności cyfrowych uczniów i nauczycieli. Całkowity budżet przekroczył 361,5 mln PLN (84 mln EUR), z czego 80% pochodziło z budżetu państwa.
• Krajowy Plan Odbudowy i Zwiększania Odporności (KPO): Wspiera utworzenie sieci 120 branżowych centrów umiejętności, mających być nowoczesnymi ośrodkami edukacji, szkoleń i egzaminowania, promującymi współpracę między firmami a VET na wszystkich poziomach.

Zachęty dla uczniów i pracodawców:

• Stypendia: Szkoły mogą oferować stypendia uczniom VET z dobrymi wynikami w nauce. Dodatkowo, stypendia są finansowane przez Kancelarię Premiera, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Ministerstwo Edukacji i Nauki. Należy jednak pamiętać, że mniej niż 1% uczniów VET rocznie otrzymuje stypendia za osiągnięcia naukowe. Programy regionalne finansowane ze środków UE również oferują stypendia.
• Wynagrodzenie dla młodocianych pracowników: Młodociani pracownicy otrzymują wynagrodzenie (od 8% do 10% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia), ubezpieczenie społeczne i prawo do urlopu. Pracodawcy mogą otrzymać dotacje na współfinansowanie kosztów związanych ze szkoleniem zawodowym, w tym zwrot wynagrodzeń i kosztów ubezpieczenia społecznego.
• Szkolenia dla dorosłych: Bezrobotni uczestniczący w szkoleniach zawodowych dla dorosłych finansowanych z Funduszu Pracy, mają prawo do stypendium w wysokości 120% zasiłku dla bezrobotnych. Dostępne są również stypendia na dalsze kształcenie dla osób bez kwalifikacji zawodowych.
• Vouchery szkoleniowe i stażowe: Finansowane przez publiczne służby zatrudnienia (PSZ) dla bezrobotnych i poszukujących pracy. Voucher stażowy gwarantuje bezrobotnym do 30. roku życia 6-miesięczny staż, po którym pracodawca musi zatrudnić osobę na kolejne 6 miesięcy.
• Dofinansowanie studiów podyplomowych: Dostępne dla bezrobotnych, aby pogłębić wiedzę i zwiększyć szanse na rynku pracy.
• Finansowanie egzaminów i licencji: Dostępne dla bezrobotnych, poszukujących pracy oraz osób powyżej 45. roku życia za pośrednictwem powiatowych urzędów pracy.
• Kredyty szkoleniowe: Bezprocentowe pożyczki szkoleniowe z Funduszu Pracy na pokrycie kosztów szkoleń dla wymienionych grup.
• Płatny urlop szkoleniowy: Pracownicy podejmujący szkolenie z inicjatywy lub za zgodą pracodawcy mają prawo do krótkoterminowego płatnego urlopu na przygotowanie do i zdanie egzaminów (minimum 6 do 21 dni). Pracodawca pokrywa 100% wynagrodzenia podczas urlopu, a często także czesne, koszty podróży, zakwaterowania i materiałów edukacyjnych.

System finansowania VET w Polsce jest złożony i dynamicznie się rozwija, reagując na potrzeby rynku pracy i dążąc do zwiększenia atrakcyjności kształcenia zawodowego.

V. Kształcenie dorosłych w Polsce (Adult Education and Training – AET) stanowi zróżnicowany obszar, obejmujący szeroki wachlarz grup docelowych o różnym wieku, statusie społecznym i zawodowym. System ten dąży do ciągłego doskonalenia umiejętności i kwalifikacji dorosłych, aby sprostać dynamicznym potrzebom rynku pracy i wyzwaniom takim jak niedopasowanie umiejętności czy niedobory kadrowe.

Charakterystyka i formy kształcenia dorosłych Kształcenie dorosłych koncentruje się na bezpłatnej edukacji formalnej oferowanej w placówkach publicznych. Oprócz tego istnieją liczne formy pozaformalne i poza-szkolne.

W ramach systemu oświaty, dorośli, którzy nie ukończyli obowiązkowej edukacji stacjonarnej, mogą podnieść swój poziom wykształcenia w szkołach dla dorosłych. Programy te opierają się na krajowych podstawach programowych dla kształcenia ogólnego i zawodowego i skupiają się na efektach uczenia się. Oferowane są
w publicznych i niepublicznych szkołach dla dorosłych, szkołach branżowych II stopnia oraz szkołach policealnych, zarówno w formie stacjonarnej, jak i zaocznej.

Poza systemem szkolnym, kształcenie dorosłych realizowane jest m.in. przez:

• Instytucje kształcenia ustawicznego i ośrodki dokształcania zawodowego – oferują możliwości podnoszenia i zmiany kwalifikacji zawodowych.
• Kwalifikacyjne Kursy Zawodowe (KKZ) – przeznaczone dla osób pełnoletnich, niezależnie od poziomu wykształcenia. Opierają się na podstawie programowej kształcenia zawodowego i umożliwiają uzyskanie świadectwa kwalifikacji zawodowej po zdaniu egzaminu. W roku szkolnym 2023/24 KKZ ukończyło 67 746 słuchaczy, z czego 98% stanowiły osoby dorosłe.
• Kursy Umiejętności Zawodowych (KUZ) – koncentrują się na konkretnych efektach uczenia się w ramach danej kwalifikacji.
• Inne kursy – służące zdobywaniu, uzupełnianiu lub zmianie kwalifikacji zawodowych.

Ważną rolę w kształceniu dorosłych odgrywa nauka na odległość (online), dostępna w wybranych zawodach dla programów policealnych, kursów wyższego kształcenia zawodowego o krótkim cyklu, KKZ i KUZ.

Finansowanie kształcenia dorosłych Finansowanie kształcenia dorosłych pochodzi z różnych źródeł, przede wszystkim z funduszy publicznych. Kluczową rolę odgrywają:

• Fundusz Pracy (FP) – państwowy fundusz zarządzany przez ministerstwo pracy, wspierający ustawiczne kształcenie zawodowe dla osób bezrobotnych i poszukujących pracy, organizowane przez publiczne służby zatrudnienia (PSZ). Obowiązkowe składki na Fundusz Pracy wynoszą około 2,45% miesięcznego wynagrodzenia brutto pracodawców. Fundusz wspiera m.in. staże, pożyczki na pokrycie kosztów szkolenia, bony szkoleniowe, stypendia oraz ustawowe urlopy szkoleniowe dla pracowników. W latach 2016-2022 staże dla dorosłych z Funduszu Pracy objęły ponad 1 037 620 uczestników.
• Krajowy Fundusz Szkoleniowy (KFS) – utworzony w 2014 roku jako wydzielona część Funduszu Pracy (2% środków FP od 2015 r.). Ma na celu wspieranie pracodawców inwestujących w kształcenie ustawiczne swoich pracowników, aby zapobiegać utracie miejsc pracy z powodu niedopasowania umiejętności. Budżet KFS na 2024 rok wynosi 294,383 mln PLN (ok. 1 261,39 mln EUR), co oznacza wzrost o 34% w stosunku do 2023 roku. Środki KFS mogą być wykorzystane m.in. na ocenę potrzeb szkoleniowych, kursy i studia podyplomowe, egzaminy potwierdzające kwalifikacje oraz ubezpieczenie od wypadków. Subsydia z KFS były najczęstszym źródłem finansowania szkoleń w przedsiębiorstwach, z którego skorzystało 68,1% ankietowanych firm.

Dodatkowo, walidacja efektów uczenia się jest zazwyczaj finansowana z budżetu państwa, Funduszu Pracy lub Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.

Wsparcie dla uczestników i pracodawców Osoby bezrobotne i poszukujące pracy mogą liczyć na:

• Stypendia – dla osób bezrobotnych uczestniczących w szkoleniach zawodowych dla dorosłych w wysokości 120% zasiłku dla bezrobotnych.
• Bony stażowe i szkoleniowe – umożliwiające bezrobotnym do 30. roku życia podjęcie stażu lub szkolenia u wybranego pracodawcy, z pokryciem kosztów.
• Dofinansowanie studiów podyplomowych – dla bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy.
• Finansowanie egzaminów i licencji – dla bezrobotnych, poszukujących pracy oraz osób powyżej 45. roku życia.
• Bezwzględne pożyczki na szkolenia z Funduszu Pracy.
• Szkolenia z języka polskiego dla bezrobotnych i cudzoziemców.
• W 2022 roku 3% bezrobotnych wzięło udział w szkoleniach, w 2023 r. nieco ponad 2%. Najpopularniejsze były kursy prawa jazdy oraz kursy ICT.

Pracodawcy, którzy inwestują w szkolenia pracowników, mogą otrzymać dofinansowanie z KFS, pokrywające do 80% kosztów (100% dla mikroprzedsiębiorców). Ponoszą oni koszty wynagrodzeń i składek na ubezpieczenia społeczne dla praktykantów, a także mogą pokrywać koszty egzaminów, dojazdów i zakwaterowania. W zamian mogą otrzymać dotacje od państwa. Obecny system współfinansowania praktyk nie zawsze zachęca pracodawców ze względu na niewielkie kwoty i złożoność systemu.

Jakość i uznawanie kwalifikacji Dorosłe osoby mogą zdobywać kwalifikacje zawodowe poprzez kursy, takie jak KKZ czy KUZ, a także kwalifikacje rynkowe w ramach Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji (ZSK). ZSK opisuje i rejestruje kwalifikacje w publicznie dostępnym Rejestrze Kwalifikacji, ustalając standardy i procedury ich potwierdzania, w tym standardy jakości. System jest otwarty również na kwalifikacje pozastatutowe (rynkowe).

Walidacja efektów uczenia się zdobytych pozaformalnie i nieformalnie jest prawnie zagwarantowana. Obejmuje egzaminy zewnętrzne, które oceniają wiedzę i umiejętności zawodowe zdobyte przez doświadczenie zawodowe. Egzaminy te mogą być przeprowadzane przez wojewódzkie komisje egzaminacyjne.

Wyzwania i rozwój Polska zmaga się z niskim wskaźnikiem uczestnictwa w kształceniu ustawicznym (8,7% w porównaniu do 12,7% średniej UE), choć widać stopniowy wzrost. Badania z 2022 roku wykazały spadek uczestnictwa dorosłych w edukacji formalnej i pozaformalnej, przy czym głównym powodem braku podjęcia edukacji był „brak takiej potrzeby” (72,2% respondentów). Istnieją również wyzwania związane z niskim poziomem umiejętności cyfrowych populacji.

W odpowiedzi na te wyzwania, Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2030 oraz Zintegrowana Strategia Umiejętności 2030 kładą nacisk na lepsze dostosowanie edukacji do potrzeb gospodarki oraz rozwój umiejętności w duchu uczenia się przez całe życie. Rządowy plan odbudowy (KPO) również obejmuje inicjatywy mające na celu wsparcie rozwoju nowoczesnego kształcenia zawodowego i ustawicznego.

Rozwijane są nowe e-zasoby dla kształcenia zawodowego, takie jak Zintegrowana Platforma Edukacyjna, oferująca bezpłatne materiały e-learningowe. Pilotażowo wdrażana jest aplikacja Badge+, mająca na celu popularyzację cyfrowych mikrokredencjałów. Powstaje również sieć 120 branżowych centrów umiejętności, które mają stanowić najnowocześniejsze obiekty do kształcenia, szkolenia i egzaminowania dorosłych, wspierając rozwój specjalistycznych umiejętności.

Artur Kowalski