W Polsce egzaminy zawodowe są narzędziem oceny jakości edukacji, selekcji oraz certyfikacji a ich wyniki są wykorzystywane m.in. do oceny pracy szkół, nauczycieli i polityki edukacyjnej. Zmiana egzaminów zawodowych w Polsce to proces, który wymaga wnikliwego przemyślenia, analizy aktualnych potrzeb rynku pracy oraz dostosowania systemu edukacji zawodowej do dynamicznie zmieniającego się świata. Egzamin zawodowy został wprowadzony w ramach reformy edukacji zapoczątkowanej w 1999 roku.Od 2012 roku zastąpił wówczas dotychczasowy egzamin z nauki zawodu i egzamin z przygotowania zawodowego. Obecnie egzaminy zawodowe są wykorzystywane nie tylko do oceny uczniów, ale także jako narzędzie do zarządzania szkołami, monitorowania systemu edukacji i podejmowania decyzji politycznych oraz finansowych. Odkąd egzaminy i inne standaryzowane formy oceny wyników uczniów zostały wprowadzone do oświaty zawodowej, budzą one skrajne opinie. Zwolennicy uważają, że wyniki egzaminów stanowią najbardziej obiektywne i wiarygodne źródło informacji o całym procesie kształcenia zawodowego, które można wykorzystać do oceny jakości edukacji. Przeciwnicy natomiast dostrzegają w nich poważne zagrożenie, twierdząc, że egzaminy wypaczają istotę edukacji, prowadząc do instrumentalnego podejścia i zawężenia realizacji podstawy programowej i programu nauczania. Według nich testy ograniczają kreatywność, pogłębiają niezdrową rywalizację między uczniami i szkołami oraz uniemożliwiają rozwijanie szerokiego wachlarza umiejętności i wartości, które powinny być podstawą edukacji. Wprowadzenie egzaminów zewnętrznych sprawiło, że problematyka testów przestała być jedynie przedmiotem min. dyskusji akademickich oraz debat pedagogicznych, stając się tematem szeroko poruszanym w mediach. Coroczne wyniki egzaminów, zwłaszcza zawodowych, są szeroko komentowane i często wywołują dyskusje na temat jakości edukacji zawodowej, zarówno na poziomie krajowym, jak i w poszczególnych szkołach i placówkach. Obecnie od momentu wprowadzenia egzaminu dane z tych egzaminów umożliwiają tworzenie różnorodnych zestawień i rankingów, co sprawia, że stają się narzędziem oceny pracy szkół, dyrektorów i nauczycieli. Wyniki te wpływają pośrednio na decyzje finansowe i personalne, a także na wybory rodziców i uczniów dotyczące szkół. Są również brane pod uwagę przez władze samorządowe przy planowaniu sieci szkół i wydatków na edukację. Jednocześnie rodzą pytania o to, czy ich rola nie jest zbyt dominująca, czy system egzaminacyjny nie wymaga reformy, oraz czy wyniki egzaminów są właściwie wykorzystywane. Należy wspomnieć też o egzaminie czeladniczym który przeprowadzany jest przez komisje egzaminacyjne Izb Rzemieślniczych który jest ustalony przez Związek Rzemiosła Polskiego w formie standardów wymagań- zamkniętych zbiorów wiedzy,umiejętności i kompetencji odpowiednich dla czeladnika i mistrza (zestawy efektów uczenia) które obecnie występują w dwóch wersjach: STANDARDY OBOWIĄZUJĄCE DO 31 sierpnia 2012 r.STANDARDY OBOWIĄZUJĄCE OD 1 września 2012 r. a które nie korelują ze zmianami podstaw programowych w roku 2017 oraz po roku 2019. Egzaminy zawodowe nadal odgrywają kluczową rolę w polskim systemie edukacji. Można zastanawiać się, czy egzaminy zawodowe w Polsce nie odgrywają zbyt dominującej roli, czy istnieją możliwości usprawnienia całego systemu egzaminacyjnego oraz czy wyniki egzaminów są wykorzystywane w sposób optymalny i adekwatny do aktualnych potrzeb edukacyjnych.
Obecna rola i funkcja egzaminów zawodowych w polityce i praktyce edukacyjnej to:
- Selekcyjna –polegająca na wykorzystaniu wyniku w decyzjach rekrutacyjnych (np. w rekrutacji na uczelnie czy w dostępie do zawodu -diagnosta samochodowy);
- Certyfikacyjna – potwierdzają kwalifikacje uczniów.
- Kontrolno-ewaluacyjna – dostarczają danych o jakości edukacji.
- Regulacyjna – motywują uczniów, nauczycieli i szkoły do poprawy wyników.
Poniżej przedstawiam kilka kluczowych propozycji, które mogą przyczynić się do modernizacji tego systemu.
Egzaminy zawodowe powinny być oparte na systemie ciągłej permanentnej ewaluacji i porównywalność wyników egzaminów na przestrzeni ostatnich lat, co ma istotne znaczenie w ocenie jakości edukacji. Umożliwi to lepsze dostosowanie systemu do zmieniających się warunków i wymagań. Aby efektywnie korzystać z wyników egzaminów zawodowych, konieczne jest solidne zrozumienie podstaw metodologii tworzenia i stosowania testów oraz zadań. Wiele wyzwań związanych z testami i ich wykorzystaniem ma złożony charakter typowo techniczny. Wiedza na temat testów oraz ich konstrukcji po wielu latach wyodrębniła się jako samodzielna dziedzina nauki – psychometria. Współczesna psychometria oferuje zaawansowaną metodologię oraz standardy oceny jakości testów, pozwalając na rzetelną analizę ich wartości która powinna być stosowana i wykorzystywana podczas przygotowania procesu egzaminowania.
Dlatego celowym powinna być bieżąca weryfikacja i poprawa jakości testów egzaminacyjnych tj.:
- Tworzenie testów, które są zgodne z jasno określonymi celami kształcenia i efektami kształcenia które dotyczą kluczowych zadań zawodowych i związanymi z nimi treściami kształcenia .
- Wykorzystanie psychometrii w procesie projektowania testów. Standardy psychometryczne i odpowiednie skalowanie wyników są kluczowe dla skutecznego wykorzystania egzaminów.
- Opracowanie bardziej różnorodnych formatów zadań, aby lepiej mierzyć różnorodne umiejętności uczniów.
Aktualizacja treści egzaminów do rzeczywistych potrzeb rynku pracy poprzez ściśle powiązane z wymaganiami i trendami panującymi na rynku pracy. Aby egzaminy były bardziej adekwatne, warto wprowadzić:
- Ścisłą współpracę z pracodawcami – Organizowanie konsultacji z przedstawicielami branż oraz pracodawcami którzy wskażą co powinno być zmienione lub usunięte z podstaw programowych na których oparty jest proces egzaminowania co pozwoli lepiej zrozumieć, jakie umiejętności są obecnie poszukiwane na rynku pracy.
- Zbieranie opinii od pracodawców – Regularne monitorowanie efektywności absolwentów w praktyce zawodowej, a także zbieranie informacji zwrotnej od pracodawców na temat jakości umiejętności zdobywanych w szkołach branżowych.
- Zbieranie opinii od środowiska oświatowego tj. metodyków zawodu i ekspertów kształcenia zawodowego, nauczycieli zawodu, instruktorami praktycznej nauki zawodu/mistrzami którzy są realizatorami kształcenia zawodowego.
- Rozwój platform oceny – Tworzenie narzędzi, które umożliwiają uczniom i nauczycielom ocenę jakości materiałów egzaminacyjnych i programów nauczania.
- Przegląd, analiza krytyczna i weryfikacja treści, aktualizacja podstaw programowych kształcenia w zawodach szkolnictwa branżowego – Podstawy programowe oraz programy edukacyjne, z których korzystają uczniowie i słuchacze, powinny być regularnie aktualizowane, aby uwzględniały nowe technologie, metody pracy czy zmiany w organizacji procesów zawodowych w oparciu o meteorytykę oczekiwaną i wskazaną przez pracodawców oraz poprawna metodykę kształcenia zawodu. W pierwszej kolejności należy zidentyfikować treści nauczania i efekty kształcenia, które nie są już aktualne w środowisku pracy
Aby system egzaminów zawodowych stał się bardziej dostosowany do indywidualnych potrzeb uczniów, warto postawić na większą elastyczność i dostępność egzaminów.
- Egzaminy w trybie ciągłym – Zamiast organizowania egzaminów tylko w określonych sesjach, warto wprowadzić możliwość przystąpienia do egzaminu w dowolnym czasie w ciągu roku, na wzór egzaminów zewnętrznych, które mogą odbywać się w różnych lokalizacjach,
w różnych placówkach. - Różnorodność form egzaminacyjnych – Możliwość wyboru różnych form egzaminów, takich jak testy online, zadania praktyczne, prezentacje prace dyplomowe czy portfolio prac. To pozwoli na lepsze dopasowanie do preferencji i umiejętności uczniów oraz zwiększy autonomię szkół.
- Możliwość poprawiania wyniku egzaminu teoretycznego jeszcze w tej samej sesji egzaminacyjnej.
- Przyspieszenie terminu ogłoszenia wyników po egzaminie zawodowym np. do jednego miesiąca, a wynik punktowy po egzaminie teoretycznym zdawanym z wykorzystaniem komputera powinien być wiążący zaraz po jego wyświetleniu jak to jest na egzaminie na prawo jazdy.
Należy zwiększyć rolę technologii i cyfryzacji na egzaminie zawodowym. W dobie cyfryzacji, zawody stają się coraz bardziej związane z nowymi technologiami. Egzaminy zawodowe powinny uwzględniać umiejętności cyfrowe, które są niezbędne na rynku pracy.
Można to zrobić poprzez:
- Wprowadzenie więcej elementów e-learningowych – Przeprowadzenie części egzaminów w formie online, co pozwoli na dotarcie do większej liczby uczniów oraz umożliwi sprawdzanie kompetencji cyfrowych.
- Symulatory i programy komputerowe, aplikacje – Wykorzystanie nowoczesnych narzędzi, takich jak symulatory komputerowe, które pozwalają na przeprowadzanie egzaminów w wirtualnych środowiskach np: poprzez technologię VR.
Należy zwiększyć roli typowych umiejętności praktycznych, odejście od egzaminów w modelu D (dokumentacja np.technik mechanik ,technik pojazdów samochodowych) na rzecz egzaminu w modelu W (wykonanie) co obecnie nie pozwala na rzetelną ocenę poziomu praktycznych umiejętności uczniów, ani na ich zweryfikowanie. Egzaminy zawodowe w Polsce powinny kłaść większy nacisk na praktyczne umiejętności, które są kluczowe w danej branży, zawody.
Można to osiągnąć przez:
- Tylko egzaminy praktyczne – Rozszerzenie liczby zadań praktycznych na egzaminach, które lepiej odzwierciedlają rzeczywiste warunki pracy w danej branży.
- Symulacje rzeczywistych warunków pracy – Wprowadzenie testów opartych na symulacjach pracy w rzeczywistych warunkach zawodowych. Pozwoli to na lepsze sprawdzenie umiejętności rozwiązywania problemów, podejmowania decyzji w realnym środowisku pracy.
Ujednolicenie niektórych procedur i standardów w zakresie przeprowadzania egzaminów może zwiększyć przejrzystość i sprawiedliwość systemu:
- Ujednolicenie wymagań – Wprowadzenie jednolitych kryteriów oceny egzaminów w różnych branżach zawodowych.
- Transparentność i przejrzystość – Udostępnienie publicznie informacji na temat sposobu oceniania oraz wymagań egzaminacyjnych oraz samych zadań i testów.
Aby proces zawodowy był bardziej inkluzyjny, warto pomyśleć o tym, jak umożliwić jak najszerszemu kręgowi osób dostęp do egzaminów:
- Większa dostępność lokalizacji – Zapewnienie, aby osoby z różnych regionów Polski miały równy dostęp do ośrodków egzaminacyjnych nie tylko w czasie wyznaczonych dwóch sesji egzaminacyjnych ale w innych terminach.
- Uproszczenie procedur – Skrócenie procedur administracyjnych związanych z przystąpieniem do egzaminu, aby były one bardziej przyjazne i dostępne.
Wspieranie metodyczne w rozwoju kompetencji miękkich (szkolenia dedykowane, publikacje metodyczne ) takie jak umiejętność pracy w zespole, komunikacja czy zarządzanie stresem, są równie ważne, jak umiejętności techniczne w wielu zawodach.
Dlatego warto uwzględnić je w systemie egzaminów:
- Egzaminy z zakresu kompetencji miękkich – Wprowadzenie części egzaminów, które sprawdzają umiejętności interpersonalne oraz zdolność do pracy w zespole czy rozwiązywania problemów. Umiejętności takie jak samodzielność, krytyczne myślenie, rozwiązywanie problemów czy podejmowanie decyzji, które są niezbędne w większości zawodów, nie są w pełni uwzględniane w obecnym systemie egzaminów.
Należy je uwzględnić w procesie oceniania:
- Egzaminy sytuacyjne – Tworzenie zadań egzaminacyjnych, które wymagają od kandydatów podejmowania decyzji w oparciu o konkretne scenariusze zawodowe. Takie zadania zmuszają uczniów do wykorzystywania umiejętności analitycznych i pożądane obecnie krytycznego myślenia.
- Zadania interdyscyplinarne – Egzaminy, które łączą różne aspekty wiedzy i umiejętności, takie jak np. zadania wymagające znajomości technologii, zarządzania projektem czy pracy w zespole.
Egzaminy zawodowe powinny stanowić fundament do dalszego rozwoju zawodowego, a nie tylko być końcem edukacji. Warto zatem wprowadzić systemy, które wspierają dalszy rozwój zawodowy, takie jak:
- Certyfikaty i akredytacje – Umożliwienie zdobycia certyfikatów, które będą uznawane zarówno w kraju, jak i za granicą, co otworzy przed absolwentami nowe możliwości zawodowe.
- Włączenie mikropoświadczeń/ mikrokwalifikacji w kształceniu zawodowym dla nauczycieli i uczniów tzw. “uznawalność” poprzez potwierdzenie wyników w nauce osiągniętych w ramach krótkiego doświadczenia edukacyjnego, np. kursu lub szkolenia
- Promowanie drożności ścieżki kształcenia i potwierdzania kwalifikacji zawodowych -które pozwolą w całym cyklu kształcenia uzyskać dodatkowe umiejętności zawodowe, kwalifikacje wolnorynkowe (wcześniejsza nazwa – rynkowe) oraz kwalifikacje sektorowe funkcjonujące w Zintegrowanym Systemie Kwalifikacji lub dodatkowe uprawnienia zawodowe czy specjalizacje, które powinny kończyć się wydaniem odpowiedniego certyfikatu czy świadectwa
- Programy kształcenia ustawicznego – Ułatwienie dostępu do kursów i szkoleń, które pozwolą na podnoszenie kwalifikacji i dostosowywanie się do zmieniających się warunków na rynku pracy dla osób dorosłych.
Obecnie egzaminy zawodowe często opierają się na jednej, jednorazowej ocenie. Jednak system, który ocenia rozwój kompetencji przez cały okres kształcenia, może dostarczyć bardziej rzetelnych wyników.
- Ocena progresu – Zamiast oceniać tylko wyniki egzaminu, warto wprowadzić ocenę postępu ucznia na przestrzeni całego procesu nauczania (na wejściu i na wyjściu). Taka metoda pozwoli na bardziej holistyczne podejście do oceny kompetencji ucznia.
- Portfolio ucznia – Umożliwienie uczniom tworzenia portfolio swoich prac i osiągnięć, które będą mogły być oceniane jako część końcowego egzaminu zawodowego. To daje szerszy obraz kompetencji ucznia, nie tylko w kontekście egzaminu.
- Wskaźnik EWD, który uwzględnia nie tylko wyniki egzaminacyjne, ale także wpływ szkoły na postępy ucznia i pomaga zrozumieć efektywność pracy szkół i wspiera procesy doskonalenia nauczycieli.
Przygotowanie do egzaminów zawodowych często wiąże się z dużym stresem. Dla zapewnienia lepszej efektywności procesu oceniania, warto wprowadzić:
- Wsparcie psychologiczne – Zapewnienie uczniom dostępu do psychologów, którzy pomogą im w zarządzaniu stresem przed egzaminem oraz w trakcie nauki. Może to wpłynąć na lepsze wyniki egzaminacyjne.
- Doradztwo zawodowe – Wzmocnienie roli doradców zawodowych, którzy pomogą uczniom w wyborze odpowiedniej ścieżki zawodowej, dopasowanej do ich umiejętności, zainteresowań oraz perspektyw rynkowych.
Aby system egzaminów zawodowych był efektywny, konieczne jest także stałe, permanentne podnoszenie kwalifikacji nauczycieli i egzaminatorów oraz autorów zadań egzaminacyjnych:
- Profesjonalne rozwijanie kompetencji nauczycieli – Regularne kursy i szkolenia, które pozwolą nauczycielom dostosować swoje metody nauczania do zmieniających się wymagań zawodowych oraz technologicznych.
- Egzaminatorzy z doświadczeniem zawodowym – Egzaminatorzy powinni mieć doświadczenie zawodowe w danej branży oraz metodyczne, aby lepiej oceniać umiejętności praktyczne kandydatów. Regularne szkolenia z zakresu pomiaru dydaktycznego i oceny umiejętności praktycznych będą pomocne w podnoszeniu jakości przeprowadzanych egzaminów.
PODSUMOWANIE
Brak ewaluacji egzaminu zawodowego z poprzednich lat i nowoczesnego podejścia czy metodologii powoduje że ta formule egzaminu zaczyna odstawać od realiów gospodarki. Dlatego wg. mnie należy w zadaniach odnieść się do kluczowych zadań zawodowych w kwalifikacji które obecnie występują w branży i zawodzie w oparciu o nowe technologie które wykorzystuje obecnie przemysł. Błędem jest sprawdzanie umiejętności zawodowych które już nie wykonuje się obecnie w zawodzie lub które są zastąpione innymi w związku ze zmianami np. w prawie. Przykładem jest wykonywanie na egzaminie kalkulacji, kosztorysów tych wykonywanych „ręcznie” czy opisując co się będzie robiło na stanowisku pracy. Wiem też z autopsji że argumentem podnoszonym przez autorów zadań są obecnie wskazane w podstawie programowej efekty kształcenia i kryteria weryfikacji tych efektów oraz wskazane tam warunki realizacji kształcenia w zawodzie czyli wyposażenie szkoły niezbędne do realizacji kształcenia w kwalifikacji. Dlatego zmiany w egzaminach zawodowych w Polsce powinny koncentrować się na integracji z realiami rynku pracy, rozwoju umiejętności praktycznych, wykorzystaniu nowoczesnych technologii oraz wspieraniu kompetencji miękkich i zawodowego rozwoju. Wprowadzając te zmiany, egzaminy będą bardziej adekwatne do potrzeb współczesnego rynku pracy, co z kolei przyczyni się do lepszej adaptacji młodych ludzi w różnych zawodach. Dane egzaminacyjne mają potencjał poprawy jakości nauczania, ale potrzebne są większe kompetencje analityczne wśród nauczycieli i dyrektorów.
Artur Kowalski -www.ksztalcenie-zawodowe.pl